Μοντερνισμός: Ένας Σύντομος Ποιητικός Οδηγός

Μοντερνισμός. Ένα κίνημα εμπνευσμένο από τη ζωή των ανθρώπων που επηρέασε την τέχνη. Ένα καλλιτεχνικό ρεύμα-σύνορο της παλιάς και της νέας λογοτεχνίας και μακράν το αγαπημένο μου λογοτεχνικό κίνημα. Ίσως γιατί ο μοντερνισμός είναι πιο κοντά στην εποχή που ζούμε, γιατί τα θέματα και ο τόνος των μοντερνιστών αντικατοπτρίζουν τον δικό μας τρόπο ζωής πολλές φορές. Η απελευθέρωση που εισήγαγε στις τέχνες, και κατ’ επέκταση στη ζωή, είναι αναζωογονητική. Ας δούμε γιατί.

*Περιέχει χορηγούμενα links για το βιβλίο Έρημη Χώρα του T.S. Eliot. Μάθετε περισσότερα στο τέλος του άρθρου ή εδώ.

Ευρωπαϊκός Μοντερνισμός

Μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο οι άνθρωποι στην Ευρώπη και την Αμερική απέρριπταν τους παλιούς τρόπους ζωής και έβλεπαν πως υπήρχε ανάγκη για ένα πιο ορθολογικό τρόπο αντιμετώπισης της καθημερινότητας.  Οι καλλιτέχνες κυρίως δεν συγκινούνταν πλέον από τους θεσμούς εξουσίας όπως η εκκλησία και το κράτος και απέρριπταν την έννοια της καθολικής αλήθειας. Η εποχή είχε πλέον αλλάξει, υπήρχε ανάγκη να αποσυνδεθεί η τέχνη και η λογοτεχνία από την αποτύπωση των σκέψεων της ελίτ, να στραφεί προς την απλότητα και τον καθημερινό άνθρωπο. Ο Μοντερνισμός λοιπόν ήταν το κίνημα που αναδύθηκε από αυτή την ανάγκη. [1]

Η λογοτεχνία ήταν η πρώτη που επηρεάστηκε, με συγγραφείς όπως η Virginia Woolf, ο Joseph Conrad και ο Henry James να είναι από τους πρώτους που πειραματίστηκαν με το νέο αυτό είδος ελεύθερης γραφής. Ο Συμβολιστικός λόγος φάνηκε να υποχωρεί, οι στίχοι απελευθερώθηκαν από δεσμεύσεις του μέτρου και επικράτησε η απλότητα, η ελλειπτικότητα και η συντομία στους στίχους. Όλα αυτά έστρωσαν το δρόμο για την πραγματική στροφή στο Μοντερνισμό, για το έργο που έφερε την αλλαγή και έθεσε τα θεμέλια για ένα εντελώς διαφορετικό είδος λογοτεχνίας: την “Έρημη Χώρα“* (The Waste Land) του T.S. Eliot. 

Απόσπασμα από την “Έρημη Χώρα”

Α  Η ΤΑΦΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ

Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας 
Μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας 
Θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας
Με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές. 
Ο χειμώνας μας ζέσταινε, σκεπάζοντας 
Τη γη με το χιόνι της λησμονιάς, θρέφοντας 
Λίγη ζωή μ’ απόξερους βολβούς. 
Το καλοκαίρι μας ξάφνισε καθώς ήρθε πάνω απ’ 
           το Σταρνμπέργκερζε
Με μια μπόρα• σταματήσαμε στις κολόνες, 
Και προχωρήσαμε στη λιακάδα, ως το Χόφγκαρτεν, 
Κι ήπιαμε καφέ, και κουβεντιάσαμε καμιάν ώρα. 
Bin gar keine Russin, stamm’ aus Litauen, 
         echt deutsch. 
Και σαν ήμασταν παιδιά, μέναμε στου αρχιδούκα, 
Του ξαδέρφου μου, με πήρε με το έλκηθρο, 
Και τρόμαξα. Κι έλεγε, Μαρία, 
Μαρία, κρατήσου δυνατά. Και πήραμε την κατηφόρα. 
Εκεί νιώθεις ελευθερία, στα βουνά. 
Διαβάζω, σχεδόν όλη νύχτα, και πηγαίνω το 
        χειμώνα στο νότο. 

[2] © SanSimera.gr

Χαρακτηριστικά Μοντερνιστικών Ποιημάτων

• Ελεύθερος στίχος
• Μεγαλύτερη δραματικότητα σε σύγκριση με τη λυρικότητα της παλιάς ποίησης
• Καθημερινό λεξιλόγιο σε σύγκριση με το ποιητικό λεξιλόγιο της παλιάς ποίησης. Ως αποτέλεσμα η μοντέρνα ποίηση πλησιάζει την πεζογραφία και τον τόνο της προφορικής ομιλίας.
• Σημασιολογική σκοτεινότητα που κάνει δύσκολο τον εντοπισμό του νοήματος του ποιήματος. [3]

Η μοντέρνα με την παλαιά ποίηση διαφέρουν κυρίως στον τόνο, όπως φαίνεται και στο απόσπασμα από το ποίημα του T.S. Eliot. Διαβάζοντας τους στίχους μπορείς σχεδόν να τους νιώσεις. Το ποίημα αφήνει μια γεύση ψυχρή. Πως γίνεται να είναι ψυχρή η γεύση θα με ρωτήσετε. Δεν ξέρω πως, μα ο Eliot καταφέρνει και βάζει γεύση στην αίσθηση, έντονη δραματικότητα και αντιφάσεις που σε κάνουν να βιώνεις το ποίημα και όχι μόνο να το διαβάζεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που η Έρημη Χώρα θεωρείται ένα από τα λογοτεχνικά αριστουργήματα της εποχής μας. 

Ο Μοντερνισμός στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, όπως συνέβαινε και με τα υπόλοιπα λογοτεχνικά κινήματα, ο Μοντερνισμός άργησε να έρθει. Πρωτοεμφανίστηκε περίπου το 1930 με τη λεγόμενη “γενιά του ‘30” [4] η οποία έδωσε μια φρέσκια ανάσα στη λογοτεχνία και μια ζωτικότητα που τόσο της έλειπε την προηγούμενη δεκαετία. 

Χαρακτηριστικό, η στροφή στην παράδοση, κυρίως στην αρχαία, όχι με τον τρόπο των Νεοκλασικιστών, των Παρνασσιστών και των Συμβολιστών όμως. Οι Μοντερνιστές χρησιμοποιούσαν το μύθο με τρόπο δραματικό. Ο ποιητής δηλαδή χρησιμοποιεί τον μύθο προσαρμόζοντάς τον στην εποχή και πλάθοντάς τον έτσι ώστε να δημιουργήσει το κατάλληλο προσωπείο που θα εκφράσει την εμπειρία και τις αγωνίες του.

Γιώργος Σεφέρης

Ο Γιώργος Σεφέρης [5], εμπνευσμένος από το έργο του T.S. Eliot, αφού ήταν ο πρώτος που μετέφρασε την Έρημη Χώρα στα Ελληνικά*, ήταν ο εκφραστής του μοντέρνου στα Ελληνικά γράμματα. Φυσικά το ποιητικό του έργο είναι λίγο πολύ γνωστό σε όλους μας και η αξία του ως λογοτέχνης αναγνωρίζεται μέχρι και σήμερα. Ήταν ο πρώτος ποιητής που έφερε στην Ελλάδα το βραβείο Νόμπελ βλέπετε. Φυσικά ένα βραβείο δεν δείχνει την αξία κάποιου όσο το αν με το έργο του άγγιξε τους ανθρώπους. Μιας και τον συζητάμε όμως μέχρι σήμερα, πιστεύω πως το λογοτεχνικό του ήθος είναι εμφανές. 

Εδώ θα δούμε ένα απόσπασμα από ένα καθαρά Μοντερνιστικό του μακροσκελές ποίημα, το οποίο κινείται στην Ελιοτική γραμμή μα εμπνέεται από τα Ομηρικά έπη. Ο λόγος για το Μυθιστόρημα, ένα ποίημα γραμμένο σε ελεύθερο στίχο και χωρισμένο σε 24 μέρη, Α’ εώς ΚΔ’, σαν τις ραψωδίες.

Μυθιστόρημα (απόσπασμα)

Si j᾿ ai du gout, ce n᾿ est guère
Que pour la terre et les pierres.
ARTHUR RIMBAUD

Α´
Τον άγγελο
τον περιμέναμε προσηλωμένοι τρία χρόνια
κοιτάζοντας πολύ κοντά
τα πεύκα το γιαλό και τ᾿ άστρα.
Σμίγοντας την κόψη τ᾿ αλετριού
ή του καραβιού την καρένα
ψάχναμε να βρούμε πάλι το πρώτο σπέρμα
για να ξαναρχίσει το πανάρχαιο δράμα.

Γυρίσαμε στα σπίτια μας τσακισμένοι
μ᾿ ανήμπορα μέλη, με το στόμα ρημαγμένο
από τη γέψη της σκουριάς και της αρμύρας.
Όταν ξυπνήσαμε ταξιδέψαμε κατά το βοριά, ξένοι
βυθισμένοι μέσα σε καταχνιές από τ᾿ άσπιλα φτερά των κύκνων που μας πληγώναν.
Τις χειμωνιάτικες νύχτες μας τρέλαινε ο δυνατός αγέρας της ανατολής
τα καλοκαίρια χανόμασταν μέσα στην αγωνία της μέρας που δεν μπορούσε να ξεψυχήσει.

Φέραμε πίσω
αυτά τ᾿ ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής.
[6]

Σκέψεις για το Μυθιστόρημα

Ένα ποίημα που φανερώνει μεγάλη ποιητική ευφυΐα. Με αυτό το ποίημα ο Σεφέρης πετάει από τους στίχους του τα βαρίδια της “καθαρής ποίησης” που ο Συμβολισμός επέβαλε [7]. Φτάνει έτσι σε έναν λόγο απλό και λιτό και μια έκφραση αφαιρετική που μεταφέρει με τις λέξεις μια πρωτόγνωρη δύναμη. Ακολουθώντας τον Μοντερνισμό μεταφέρει με το ποίημά του την αίσθηση του αντιηρωισμού. Χρησιμοποιώντας τον Ομηρικό τρόπο, το “πανάρχαιο δράμα”, αποδίδει τον δικό του δεσμό με τη μοίρα του τόπου του και ένα αίσθημα ματαιότητας που προκύπτει από αυτόν το δεσμό.  

Παρά την απλότητα της δομής και του λόγου μεταφέρει ένα πολύ δυνατό μήνυμα. Δείχνει με αυτόν τον τρόπο ότι δεν χρειάζονται περίτεχνα σχήματα για να εκφράσεις ένα δυνατό νόημα και να το μεταφέρεις στους ανθρώπους. 

Ο Σεφέρης έφερε πραγματικά μια νέα ποιητική εποχή στην Ελλάδα, διατηρώντας στοιχεία της παράδοσης μα εντάσσοντάς τα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, φέρνοντας έτσι την ποίηση πιο κοντά στον μέσο άνθρωπο. 

Πηγές

[1] Wikipedia. Literary Modernism

[2] Σαν Σήμερα. Η Έρημη Χώρα

[3] Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα. Μοντερνισμός

[4] Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα. Η Γενιά του 1930

[5] Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα. Γιώργος Σεφέρης

[6] ΕΚΠΑ. Γιώργος Σεφέρης- Μυθιστόρημα

[7] Διάστιχο. Γιώργος Σεφέρης

*Το κείμενο περιέχει affiliate links. Αυτό σημαίνει ότι εάν προμηθευτείς το βιβλίο από τα link που βρίσκονται στη σελίδα θα λάβω μια μικρή προμήθεια χωρίς πρόσθετο κόστος σε εσένα. Αγοράζοντας βιβλία μέσω των συνδέσμων του Write my Mind μας βοηθάς να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που αγαπάμε: Να φέρνουμε εσένα λίγο πιο κοντά στην ποίηση και τη λογοτεχνία. Αν θέλεις να μάθεις περισσότερα πάτησε εδώ.